Zaostrzenie polityki migracyjnej w Szwecji weszło w nową fazę. Część zmian już obowiązuje, inne są w toku prac legislacyjnych. W tekście zebraliśmy najważniejsze fakty: koniec „zmiany toru” (spårbyte), ostrzejsze kryteria humanitarne dla dzieci, dłuższy okres przedawnienia decyzji o wydaleniu, a także planowane: wyższe wsparcie repatriacyjne, obowiązek zgłaszania osób bez dokumentów w wybranych urzędach, ograniczenia przemieszczania się i krótsze poradnictwo prawne w postępowaniu azylowym. Moim zdaniem zmiany te przesuwają system w stronę „minimum unijnego”, ale z istotnymi konsekwencjami dla praktyki administracyjnej i życia codziennego.

Co już obowiązuje

Koniec „spårbyte” i dłuższy termin przedawnienia

Od 1 kwietnia 2025 r. zniesiono możliwość tzw. zmiany toru – osoby z odmową azylu nie mogą już zostać w kraju dzięki późniejszemu pozwoleniu na pracę; przepis dotyczy też członków rodziny. Jednocześnie zmieniono zasady przedawnienia decyzji o wydaleniu: pięć lat liczy się od dnia, w którym dana osoba faktycznie opuściła Szwecję i strefę Schengen. To zamyka drogę do ponownego wniosku o azyl bez wyjazdu z kraju. Informuje o tym Migrationsverket.

Ostrzejsze kryteria humanitarne dla dzieci

Od 1 grudnia 2023 r. prawo zaostrzyło kryteria pobytu z powodów humanitarnych. Dla dzieci zamiast „szczególnie” (särskilt) wymagane są „wyjątkowo” (synnerligen) trudne okoliczności – choć ustawodawca podkreśla, że dla dzieci nie muszą mieć one „tej samej wagi” co u dorosłych. Decyzję potwierdzają rządowe materiały legislacyjne i komunikaty parlamentu z 2023.

Co jest w trakcie prac i konsultacji

Wsparcie repatriacyjne do 350 tys. SEK od 2026 r.

Szwedzki rząd zapowiedział podniesienie wsparcia repatriacyjnego (dobrowolny powrót) do maks. 350 000 koron szwedzkich na osobę od 2026 r., wraz z przeglądem systemu przeciw nadużyciom. To element budżetu na 2025 r., z projektami do przedstawienia „w późniejszym terminie”.

„Obowiązek informowania” o osobach bez dokumentów

Po burzliwej debacie rządowy projekt w ograniczonej wersji obejmuje wybrane urzędy (m.in. Skatteverket, Försäkringskassan). Według relacji telewizji SVT – szkoły, służba zdrowia oraz opieka społeczna mają być wyłączone; rozwiązanie i zakres (sześć organów). Równolegle rząd proceduje ułatwienia w wymianie danych między instytucjami.

Ograniczenia przemieszczania się i kontrole obecności

W ramach propozycji „Mottagandelagen” (SOU 2024:68) wprowadzono koncepcję formalnych kontroli obecności w zakwaterowaniu Migrationsverket oraz obowiązku pozostawania w obrębie wskazanego obszaru. W październiku 2024 r. rząd przyjął raport końcowy; organizacje monitorujące azyl notują m.in. pomysł obniżania świadczeń za łamanie zasad obecności.

Więcej zatrzymań i nowy reżim nadzoru

Trwa przegląd zasad detencji i nadzoru w prawie cudzoziemców – celem jest „nowoczesny i efektywny” system, z nowymi kategoriami środków i bezpieczniejszą infrastrukturą dla ośrodków. To wynika ze „SOU 2025:16”.

Ograniczenie poradnictwa prawnego do 1 godziny na etap Migrationsverket

W ramach tzw. „miniminivåutredningen” zaproponowano ograniczenie bezpłatnej porady prawnej w postępowaniu przed Migrationsverket do jednej godziny (z możliwością rozszerzenia w wyjątkach). Opisują to dokumenty konsultacyjne i analizy Asylrättscentrum (kwiecień–czerwiec 2025).

Zniesienie stałych zezwoleń na pobyt i cofanie przyznanych

Rząd 9 kwietnia 2025roku przyjął raport z propozycjami, by w przyszłości przyznawać jedynie zezwolenia czasowe (m.in. dla uchodźców i osób objętych ochroną uzupełniającą) oraz rozszerzyć możliwości uznawania wniosków za niedopuszczalne. Kolejny raport (SOU 2025:99, 26.09.2025) proponuje specjalną ustawę o cofnięciu już przyznanych stałych zezwoleń dla określonych grup – to na razie materiał ekspercki, nie uchwalone prawo.

„Vandel” – odmowa lub cofnięcie pobytu za „niewłaściwe postępowanie”

Pierwszego kwietnia 2025 r. tzw. Vandelsutredningen (SOU 2025:33) zarekomendowała wprowadzenie ogólnego „wymogu należytego postępowania” (vandel) jako podstawy do odmowy i cofnięcia pobytu, także gdy zachowania nie są przestępstwem. Propozycja jest w konsultacjach i budzi zastrzeżenia instytucji (np. Amnesty).

„Bezpieczny kraj trzeci” i transfery do państw trzecich

Koncepcja „bezpiecznego kraju trzeciego” istnieje już w szwedzkiej procedurze (podstawa niedopuszczalności wniosku). Równolegle Komisja Europejska zaproponowała w maju 2025 r. ułatwienia stosowania tej instytucji (m.in. mniej rygorystyczne więzi z krajem trzecim), co może wzmocnić krajowe praktyki w przyszłości. To nadal poziom unijnych prac, nie wdrożone prawo krajowe.

Kim są „osoby bez dokumentów” i jakie mają prawa dziś

Status „osoby bez dokumentów” oznacza przebywanie, pracę bądź naukę bez wymaganego zezwolenia – to mogą być osoby z odmową azylu, które pozostały w kraju, osoby, którym odmówiono przedłużenia pobytu, lub których państwo pochodzenia nie przyjmuje. Dziś dzieci mają prawo do nauki w szkole na zasadach zbliżonych do rówieśników (zmiana z 2013 r.). Dorośli mają prawo do świadczeń zdrowotnych „których nie można odroczyć”, a dzieci – do opieki na zasadach jak inni mieszkańcy regionu. Informują o tym m.in. Riksdag i 1177.

Wniosek: kurs na „minimum unijne” z krajową specyfiką

Kierunek reform to konsekwentne dążenie do „minimum unijnego” w azylu i powrotach, z jednoczesnym wzmocnieniem narzędzi egzekucji (dłuższa preskrypcja, szersze detencje, kontrole obecności). Największym testem będzie praktyka: czy ograniczenie poradnictwa i „vandel” nie podniosą ryzyka arbitralności i sporów prawnych, a informacyjny obowiązek urzędów – nawet w okrojonej wersji – nie osłabi zaufania do państwa w obszarach wrażliwych jak edukacja czy zdrowie.