Latem 2025 roku weszła w życie nowa ustawa o tożsamości płciowej w Szwecji, która wyraźnie skróciła czas oczekiwania na zmianę płci prawnej i oddzieliła proces prawny od opieki medycznej. Dla osób takich jak Ada i Jackie oznacza to, że państwo może szybciej uznać ich tożsamość płciową, niezależnie od tempa badań medycznych czy kolejek do leczenia. Jak opisuje całą sprawę Dagens Nyheter, celem reformy jest przede wszystkim uproszczenie procedury i zmniejszenie cierpienia związanego z wieloletnim oczekiwaniem.

Stara ścieżka: pięcioletnie oczekiwanie Ady

Kiedy Ada wiosną 2020 roku trafiła do kliniki transmedycznej Anova w Sztokholmie, obowiązywała jeszcze stara ustawa z 1972 roku. Aby Socialstyrelsen (odpowiednik ZUS) uznało ją za kobietę, musiała przejść pełny, wieloletni proces medyczny: badania, diagnozę dysforii płciowej, terapię hormonalną i szereg zabiegów potwierdzających płeć.

Oczekiwanie było obciążające psychicznie. Ada wiedziała, że na rozpoczęcie właściwej diagnostyki poczeka przynajmniej rok, a cała ocena może trwać nawet dwa lata. Sama obliczyła, że będzie po trzydziestce, zanim poczuje, że proces się domknął. Po dwóch latach przyszła kolej na jej przypadek, rozpoczęto pełne badanie, a w czerwcu 2023 r. postawiono diagnozę dysforii płciowej i włączono żeńskie hormony płciowe.

Kolejne etapy to usuwanie owłosienia na twarzy laserem, a potem konsultacja i operacja zeszlifowania jabłka Adama na początku 2025 r. Dopiero po pięciu latach, po dwóch operacjach, terapii hormonalnej i zabiegach kosmetycznych, mogła złożyć wniosek o zmianę płci prawnej.

Jej sprawę rozpatrzyła rada prawna przy Socialstyrelsen, sprawdzając m.in., czy wcześniej żyła jako dziewczyna. Ada nie wie dokładnie, jak oceniano ten aspekt, ale pamięta moment, gdy w skrzynce pocztowej znalazła list z decyzją i zadzwoniła do mamy z okrzykiem: „it’s done! It’s finally done”. Dokument z nowym numerem identyfikacyjny (PESEL) stał się dla niej symbolicznym końcem zawieszenia, w którym żyła przez lata.

Historia Ady dobrze pokazuje, jak silnie stara ustawa wiązała życie codzienne z długim, medycznym procesem, który nie zawsze nadążał za potrzebą szybkiego uznania tożsamości prawnej.

Jak działała stara ustawa o przynależności płciowej

Poprzednia ustawa o przynależności płciowej (1972:119) powstawała w realiach lat 70., gdy wiedza o tożsamości płciowej i doświadczeniu osób transpłciowych była ograniczona. Punktem wyjścia było założenie, że zmiana płci prawnej powinna być poprzedzona terapią hormonalną i operacją potwierdzającą płeć. Do 2013 r. istniał nawet wymóg sterylizacji.

W praktyce oznaczało to, że:

• osoby chcące zmienić płeć prawną musiały przejść pełne, długotrwałe badanie w ramach opieki zdrowotnej,
• zmiana numeru osobowego była ściśle powiązana z leczeniem,
• nie przewidywano sytuacji, w której ktoś potrzebuje tylko zmiany płci prawnej, bez zabiegów na ciele, albo odwrotnie – leczenia potwierdzającego płeć bez zmiany wpisu w rejestrze.

Tymczasem współczesna wiedza pokazuje, że nie wszystkie osoby transpłciowe odczuwają dysforię płciową, a potrzeby związane z ciałem i statusem prawnym mogą się znacznie różnić. Socialstyrelsen podkreśla, że część osób potrzebuje przede wszystkim zgodności dokumentów z tożsamością, a niekoniecznie interwencji medycznych.

Nowa ustawa o tożsamości płciowej w Szwecji – główne założenia

Od 1 lipca 2025 r. obowiązuje nowa ustawa o ustalaniu płci w określonych przypadkach (Lag 2024:238). Nowa ustawa o tożsamości płciowej w Szwecji wprowadza kilka kluczowych zmian:

• Rozdzielenie procedur – zmiana płci prawnej i dostęp do opieki potwierdzającej płeć stały się dwiema odrębnymi ścieżkami. Samo przejście przez badania medyczne nie jest już warunkiem zmiany numeru osobowego.
• Skupienie na obecnej tożsamości – ustawa koncentruje się na tym, czy dana osoba ma teraz płeć prawną niezgodną z jej tożsamością oraz jak widzi swoje dalsze życie w tej tożsamości. Wymogi dotyczące dawnej ekspresji płciowej zostały zniesione.
• Niższa granica wieku – wiek uprawniający do zmiany płci prawnej obniżono z 18 do 16 lat. Osoby poniżej 18 lat składają wniosek za pośrednictwem opiekunów.
• Osoby niebinarne – mogą ubiegać się o zmianę płci prawnej, jeśli druga płeć prawna jest bliższa ich tożsamości, mimo że szwedzki system wciąż formalnie rozróżnia tylko kobiety i mężczyzn.
• Brak obowiązkowego kontaktu z opieką potwierdzającą płeć – do zmiany płci prawnej nie jest potrzebne rozpoczęcie leczenia hormonalnego ani operacyjnego.

Jednocześnie nadal konieczne jest uzyskanie krótkiego, sformalizowanego zaświadczenia od uprawnionego pracownika ochrony zdrowia, które potwierdza, że prawne oznaczenie płci nie odpowiada tożsamości danej osoby i że będzie ona żyć w tej tożsamości w przewidywalnej przyszłości.

Kluczowe jest tu przesunięcie akcentu: tożsamość prawna przestaje być „nagrodą na końcu leczenia”, a staje się narzędziem porządkowania życia codziennego zgodnie z tym, kim ktoś się czuje.

Jackie: decyzja po pięćdziesiątce i nowy numer osobowy

Jackie Edetjärn przez około 50 lat żyła jako mężczyzna, mimo że od dawna czuła, że jej ciało i społeczna rola nie są z nią zgodne. Brak odwagi, obawy o reakcję bliskich i otoczenia sprawiały, że odkładała decyzję o coming oucie. W końcu miała dość tłumienia własnych uczuć i zdecydowała się powiedzieć rodzinie, kim jest.

Kiedy dziennikarze Dagens Nyheter spotkały ją na początku jesieni, czekła na opiekę medyczną dla osób transpłciowych już od trzech lat. Na pierwszą wizytę ma przed sobą przynajmniej kolejny rok, dlatego część zabiegów – chirurgię estetyczną i korekcyjną – postanowiła sfinansować samodzielnie.

1 lipca 2025 r., dokładnie w dniu wejścia w życie nowego prawa, Jackie po nocnej zmianie w pracy udaje się do Socialstyrelsen w Sztokholmie. Kilka dni wcześniej uzyskała od lekarza wymagane zaświadczenie. 17 lipca nadchodzi decyzja – jej wniosek o zmianę płci prawnej zostaje zatwierdzony.

Jackie opisuje ten moment jako silne potwierdzenie istnienia: dla niej zmiana numeru osobowego to „ostatni element układanki”. Wciąż czeka na leczenie medyczne, ale dzięki nowej ustawie może funkcjonować w społeczeństwie z dokumentami zgodnymi z tym, jak się identyfikuje.

Cel reformy: mniej cierpienia, prostsza procedura

Rząd, proponując zmiany, jasno wskazał główny cel – uproszczenie procedury zmiany płci prawnej i oddzielenie jej od opieki potwierdzającej płeć. Dyrektor prawny Socialstyrelsen, Pär Ödman, podkreśla, że nowe przepisy oznaczają dla osób ubiegających się o zmianę płci prawnej prostszy i mniej obciążający proces, w którym nie trzeba już przechodzić wieloletnich badań w ramach opieki zdrowotnej.

To ważny sygnał instytucjonalny: państwo przyjmuje za punkt wyjścia deklarowaną tożsamość, a nie oczekuje udowadniania jej przez długie lata w medycznych procedurach.

Rosnąca liczba wniosków i krótszy czas oczekiwania

Nowa ustawa szybko przełożyła się na rosnącą liczbę wniosków. Według danych Socialstyrelsen, cytowanych przez prawnika Kima Normana, w okresie od lipca do października urząd otrzymał 1100 wniosków o zmianę płci prawnej, z czego 147 dotyczyło osób poniżej 18 roku życia. Prawie wszystkie są zatwierdzane, a odmowy wynikają najczęściej z braków formalnych, np. niekompletnej dokumentacji. Czas oczekiwania na decyzję wynosi obecnie około trzech miesięcy.

Równoległe dane, do których dotarło Sveriges Radio Ekot i Omni, wskazują, że liczba wniosków od wejścia w życie ustawy jest mniej więcej dwukrotnie wyższa niż w poprzednim roku. Podkreślają też, że zmiana nie wymaga już diagnozy dysforii płciowej, choć nadal potrzebne jest zaświadczenie od uprawnionego specjalisty.

Co dokładnie oznacza zmiana płci prawnej w Szwecji

Płeć prawna w Szwecji jest widoczna w numerze osobowym i numerze koordynacyjnym – przedostatnia cyfra jest nieparzysta dla mężczyzn i parzysta dla kobiet. Informacja o płci prawnej pojawia się również w paszportach i dowodach tożsamości.

Po zmianie prawa:

• numer osobowy jest aktualizowany w rejestrze ludności przez Skatteverket po decyzji Socialstyrelsen,
• zmiana w dokumentach nie wymaga rozpoczęcia leczenia hormonalnego czy operacyjnego,
• proces medyczny – jeśli osoba go potrzebuje – to osobna ścieżka, w której nadal diagnoza dysforii płciowej jest warunkiem dostępu do określonych form terapii i zabiegów.

Dla wielu osób, tak jak dla Ady, ma to ogromne znaczenie symboliczne i praktyczne. Mniejsza jest szansa na nieporozumienia w urzędach, pracy czy służbie zdrowia, gdy wszystkie dokumenty są spójne z tożsamością.

Definicje: dysforia płciowa, osoba transpłciowa, opieka potwierdzająca płeć

Na koniec Socialstyrelsen i organizacje takie jak RFSU porządkują najważniejsze pojęcia, które pojawiają się w debacie:

• Dysforia płciowa – cierpienie psychiczne lub pogorszenie funkcjonowania w codziennym życiu z powodu niezgodności między ciałem a tożsamością płciową.
• Osoba transpłciowa – osoba, która w jakiś sposób przekracza normy dotyczące tożsamości płciowej i/lub ekspresji płciowej i definiuje siebie jako osobę transpłciową.
• Płeć prawna – płeć zarejestrowana w rejestrze ludności, widoczna w numerze osobowym i dokumentach tożsamości; w Szwecji formalnie rejestruje się jako kobiety albo mężczyzn.
• Opieka potwierdzająca płeć – leczenie hormonalne, terapia rozmową i operacje potwierdzające płeć, które mogą być oferowane po specjalistycznym badaniu.

Nowa ustawa o tożsamości płciowej w Szwecji nie likwiduje różnic między tymi pojęciami – raczej je porządkuje. Zmiana płci prawnej staje się kwestią zgodności dokumentów z tożsamością, a nie nagrodą za „przejście” przez pełną ścieżkę medyczną.